Đầu tư vào Công ty chưa đại chúng tại Việt Nam: Hai con đường đối Lập
Khi xem xét các thương vụ đầu tư vào doanh nghiệp Việt Nam, từ các doanh nghiệp vừa và nhỏ năng động đến những tập đoàn đầu ngành, đều cho thấy sự đối lập thú vị về kết quả: thành công hay thất bại không phụ thuộc vào nguồn vốn đến từ đâu. Dù vốn nội địa hay từ nước ngoài, và nhà đầu tư là tập đoàn chiến lược hay quỹ đầu tư cổ phần chưa đại chúng (private equity – PE), yếu tố quyết định thành bại không nằm ở nguồn gốc vốn. Thay vào đó, yếu tố quyết định lại chính là mức độ trưởng thành của doanh nghiệp nhận vốn và khả năng tiếp nhận vốn ở cấp độ chuyên nghiệp, cùng với chiến lược rõ ràng của nhà đầu tư và chất lượng mối quan hệ đối tác giữa hai bên.
Những thương vụ IPO thành công hay câu chuyện về doanh nghiệp phát triển bền vững thường bắt nguồn từ một giai đoạn chuyên nghiệp hóa trước đó, nhiều khi được thúc đẩy bởi sự tham gia của quỹ PE. Giai đoạn này giúp doanh nghiệp thiết lập kỷ luật tài chính, chuẩn hóa quản trị và vận hành – điều kiện tiên quyết để niêm yết trên thị trường chứng khoán hoặc bán lại với giá trị cao qua thương vụ M&A. Ngược lại, các khoản đầu tư thất bại – thường kết thúc bằng tranh chấp pháp lý hoặc một thương vụ thâu tóm toàn diện – luôn bắt nguồn từ sự thiếu chuẩn bị này. Cộng thêm vào đó, văn kiện pháp lý (của thương vụ) thiếu chặt chẽ, khác biệt trong văn hóa và giao tiếp, cũng như xung đột giữa các cổ đông sáng lập có thể làm tan vỡ mối quan hệ đối tác, bất kể nhà đầu tư là tập đoàn chiến lược hay quỹ PE quốc tế. Với doanh nghiệp Việt, bài học then chốt là phải xây dựng “năng lực sẵn sàng cho cả tổ chức” trước khi gọi vốn chuyên nghiệp. Với nhà đầu tư, chìa khóa thành công nằm ở quá trình thẩm định toàn diện – đánh giá chi tiết không chỉ về tài chính, mà còn cả quản trị, pháp lý và đội ngũ nhân sự.
1. Khi hợp tác sai lạc: bài học thất bại
Ngay cả những doanh nghiệp triển vọng nhất cũng có thể sụp đổ nếu nền tảng hợp tác thiếu vững chắc. Những ví dụ dưới đây cho thấy khi kỳ vọng không khớp, quản trị thiếu chuyên nghiệp và thiếu tư vấn phù hợp, thương vụ đầu tư có thể dẫn đến sự xói mòn giá trị như thế nào, bất kể nguồn gốc hay ý định của nhà đầu tư.
1.1 Tranh chấp tại Alterno
Câu chuyện tại startup công nghệ khí hậu Alterno là minh chứng sống động về tác hại của xung đột nội bộ và thiếu ràng buộc pháp lý. Vụ việc bắt đầu khi đồng sáng lập Kent Nguyễn công khai cáo buộc các cộng sự ép ông rời công ty, dù ông là người góp phần quan trọng phát triển công nghệ pin cát độc quyền đã được cấp bằng sáng chế. Tranh chấp nhanh chóng biến thành kiện tụng và khủng hoảng truyền thông, đặt dấu hỏi lớn về sự ổn định và năng lực lãnh đạo. Với nhà đầu tư, một vụ tranh chấp công khai như vậy đồng nghĩa với rủi ro cao, ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng gọi vốn ở các vòng tiếp sau. Trường hợp này cho thấy sự thiếu chuẩn bị về nền tảng quản trị doanh nghiệp: không có thỏa thuận rõ ràng giữa các cổ đông sáng lập, dẫn đến công ty trở nên chông chênh đúng vào giai đoạn quan trọng nhất. Hệ quả là thời gian, tiền bạc và cơ hội bị tiêu hao vô ích, chiến lược phát triển đình trệ và giá trị doanh nghiệp bị tổn hại nghiêm trọng.
1.2 VinaCapital và Ba Huân
Hợp tác thất bại giữa VinaCapital – một công ty quản lý quỹ lớn và lâu đời tại Việt Nam – và Ba Huân – doanh nghiệp chăn nuôi gia cầm hàng đầu Việt Nam – là một ví dụ khác cho sư thất bại về cấu trúc giao dịch. VinaCapital đầu tư 32,5 triệu USD, nhưng chỉ sau 6 tháng, quan hệ rạn nứt khi Ba Huân công khai cáo buộc quỹ muốn “thâu tóm thù địch”. Tranh chấp chủ yếu xoay quanh các điều khoản hợp đồng mà theo Ba Huân là quá khắt khe: nếu Ba Huân không đạt mục tiêu kinh doanh, công ty buộc phải trả lại vốn kèm lãi suất cao hoặc chuyển tối thiểu 51% cổ phần cho VinaCapital. Với Ba Huân, điều này đồng nghĩa đánh mất quyền kiểm soát. Kết quả là niềm tin sụp đổ, dẫn đến vụ chia tay ồn ào. Trường hợp này cho thấy: ngay cả những bên giàu kinh nghiệm cũng có thể thất bại, khi rào cản văn hóa và thiếu giao tiếp làm lung lay cả những luận điểm đầu tư vững chắc của thương vụ. Trường hợp này cũng nhấn mạnh vai trò của tư vấn chuyên nghiệp: dù Ba Huân cũng có tư vấn, nhưng rõ ràng dịch vụ tư vấn chưa giúp công ty chuẩn bị đủ để đối diện điều khoản phức tạp và “mạnh bạo” từ quỹ.
1.3 Tổng hợp – mẫu số chung của thất bại
Các trường hợp thất bại, dù là đối tác nội hay ngoại, đều có mẫu số chung. Đầu tiên là doanh nghiệp thiếu sự sẵn sàng về mặt tổ chức – một vấn đề phổ biến ở các doanh nghiệp chưa niêm yết, đặc biệt là công ty gia đình. Quản trị lỏng lẻo, thiếu thỏa thuận pháp lý minh bạch khiến công ty dễ rơi vào tranh chấp và chệch hướng chiến lược. Thứ hai, khác biệt văn hóa và giao tiếp có thể khoét sâu hố ngăn cách, phá hỏng niềm tin và dẫn đến quan hệ hợp tác đổ vỡ hoàn toàn. Trong bối cảnh đó, một cấu trúc giao dịch “mạnh bạo” và thiếu vai trò trung gian của ngân hàng đầu tư sẽ dễ bị hiểu sai, như trong trường hợp Ba Huân.
2. Con đường chuyên nghiệp hóa: ví dụ thành công
Ngược lại với các trường hợp đầu tư thất bại, nhiều thương vụ đầu tư thành công là nhờ cách tiếp cận có chiến lược rõ ràng và bám sát thực tiễn. Những trường hợp sau cho thấy quan hệ hợp tác đúng cách có thể tạo ra giá trị lớn và mở đường cho việc thoái vốn thành công.
2.1 Tập đoàn Masan
Masan là minh chứng tiêu biểu cho cách nhà đầu tư chiến lược trong nước có thể tạo giá trị vượt trội không chỉ bằng vốn, mà bằng tái cấu trúc và tích hợp sau thâu tóm. Masan tập trung mua lại các doanh nghiệp trong ngành có qui mô lớn nhưng phân mảnh, rồi gắn kết vào hệ sinh thái của mình để tạo ra giá trị cộng hưởng và tăng quy mô.
WinCommerce (WinMart): Năm 2019, Masan mua lại VinCommerce từ Vingroup, và ngay lập tức tái cấu trúc doanh nghiệp để tăng cường hiệu quả hoạt động, cùng lúc đó giới thiệu mô hình bán lẻ “mini-mall” sáng tạo, tích hợp thêm các thương hiệu khác của mình vào hệ thống, như các quầy cà phê Phúc Long và dịch vụ ngân hàng Techcombank. Chiến lược can thiệp tích cực này đã mang lại hiệu quả, và WinCommerce từ chỗ lỗ liên tục đã có lãi ròng quý 3/2021, và đến quý 2/2025 đạt lãi ròng 10 tỷ đồng, củng cố vị thế nhà bán lẻ kênh hiện đại hàng đầu Việt Nam.
Phúc Long: Sau khi mua 85% cổ phần, Masan đẩy mạnh mở rộng bằng cách tích hợp các kiosk Phúc Long trong hệ thống WinMart+, vừa tăng tốc độ phủ sóng vừa tạo thêm giá trị cho thương hiệu.
2.2 Mobile World Group (MWG)
Hành trình của Thế Giới Di Động (MWG) là một ví dụ điển hình về việc một công ty SME đã tận dụng quá trình hợp tác với quỹ PE để chuyên nghiệp hóa và chuẩn bị sẵn sàng cho việc niêm yết. Năm 2007, quỹ PE Mekong Capital đầu tư khi MWG mới có 7 cửa hàng. Với cách tiếp cận thực dụng nhắm vào vận hành, Quỹ đã giúp xây dựng đội ngũ quản lý, nâng chuẩn vận hành và định hướng tăng trưởng. Đến năm 2018, khi Mekong Capital thoái vốn, MWG đã có hơn 2.000 cửa hàng, mang lại lợi nhuận gấp 57 lần cho quỹ. Mối quan hệ đối tác phù hợp ngay từ đầu đã đóng vai trò quan trọng trong việc chuẩn bị cho MWG thực hiện một đợt IPO thành công vào năm 2014, trở thành một trong các công ty niêm yết có vốn hóa lớn trên Sàn giao dịch Chứng khoán Thành phố Hồ Chí Minh.
2.3 Nam Long – Chiến lược tiếp nhận đầu tư có trình tự
Nam Long – doanh nghiệp phát triển bất động sản – là một ví dụ thành công khác nhờ chiến lược tiếp nhận đầu tư theo trình tự. Công ty khởi đầu bằng hợp tác với các quỹ PE như Mekong Capital, IFC để chuyên nghiệp hóa. Sau đó, Nam Long tiếp nhận các nhà đầu tư chiến lược như Keppel Land. Kết quả thành công của mô hình này được thể hiện qua việc thoái vốn suôn sẻ, thiện chí của Keppel Land vào năm 2025 như một phần của “kế hoạch tái cấu trúc danh mục đầu tư” sau một thập kỷ hợp tác. Việc thoái vốn theo trình tự, với Keppel Land nhường chỗ cho một nhà đầu tư nước ngoài khác – Fiera Capital, chứng minh rằng một quan hệ đối tác khi được quản lý tốt có thể kết thúc mà không dẫn đến hỗn loạn hay giảm giá trị doanh nghiệp. Ví dụ của Nam Long cho thấy khi đã được chuẩn bị để tiếp nhận vốn đầu tư từ các quỹ (là định chế tài chính), doanh nghiệp sẽ đủ năng lực thu xếp các mối quan hệ hợp tác chiến lược lâu dài tiếp theo cũng như các đợt thoái vốn gọn gàng cho nhà đầu tư.
3. So sánh: Nhà đầu tư chiến lược và Quỹ PE
Khác biệt lớn nhất giữa nhà đầu tư chiến lược và quỹ đầu tư cổ phần chưa đại chúng (PE) nằm ở mục tiêu cốt lõi – điều chi phối cách họ tạo giá trị, quản trị và thoái vốn.
Kết luận: Từ thất bại đến tầm nhìn
Thực tế cho thấy thành công khi đầu tư vào các công ty chưa đại chúng ở Việt Nam không nằm ở vốn nội hay ngoại, mà nằm ở sự chuẩn bị và chất lượng hợp tác. Bài học quý giá rút ra là vốn đầu tư, nếu thiếu hiểu biết sâu sắc về quản trị, văn hóa và yếu tố động lực về vận hành, có thể đẩy một doanh nghiệp suy yếu rất nhanh thay vì thúc đẩy sự phát triển của nó.
Các trường hợp đầu tư thất bại không chỉ là lời cảnh báo đắt giá mà còn là bài học về việc xây dựng năng lực nội tại của doanh nghiệp. Nhà đầu tư thành công, dù đến từ đâu, là những đối tác biết chuyển từ cách tiếp cận ngắn hạn sang hợp tác dài hạn. Họ chú trọng thẩm định toàn diện, cấu trúc thương vụ linh hoạt, và cam kết xây dựng mối quan hệ đồng hành sau đầu tư.
Trong hành trình đó, vai trò của ngân hàng đầu tư là cực kỳ quan trọng. Họ chính là “kiến trúc sư thầm lặng” của thương vụ thành công, đóng vai trò cầu nối cho các bên, đặc biệt các công ty chưa quen thuộc với các văn kiện giao dịch đầu tư và M&A phức tạp. Các nhà tư vấn ngân hàng đầu tư có thể giúp doanh nghiệp trong mọi giai đoạn suốt vòng đời phát triển, hỗ trợ từ định giá, cấu trúc giao dịch đến đàm phán và thẩm định toàn diện. Họ giúp doanh nghiệp xác định và giảm thiểu các rủi ro pháp lý – tài chính, đảm bảo thương vụ phù hợp với quy định pháp luật và mục tiêu dài hạn của cả hai bên. Bằng cách tận dụng chuyên môn của ngân hàng đầu tư, các bên có thể cùng nhau xây dựng một doanh nghiệp theo hướng minh bạch, quản trị tốt, hấp dẫn và sẵn sàng thu hút thành công các nguồn vốn khác nhau để tăng trưởng bền vững trong dài hạn.
